“Η ποίηση στο νηπιαγωγείο”

Νικολέττα Γκλιάου – Χριστοδούλου


Πολλοί ποιητές και θεωρητικοί της λογοτεχνίας έχουν δώσει κατά καιρούς ορισμούς για το τι είναι ποίηση. Ο Matthew Arnold τη χαρακτήρισε «ως την πιο τέλεια γλώσσα του ανθρώπου με την οποία γίνεται ικανός να εκφράσει την αλήθεια», ενώ ο Samuel Johnson έγραψε ότι «ποίηση είναι η τέχνη που ενώνει την ευχαρίστηση με την αλήθεια, καλώντας τη φαντασία σε βοήθεια της λογικής». Ανεξάρτητα από τους ορισμούς, όλοι αποδέχονται ότι η ποίηση είναι μια μορφή τέχνης η οποία προσφέρει αισθητική απόλαυση, ευχαρί στηση, «επαύξηση της ζωής» όπως έλεγε χαρακτηριστικά ο Τ.S. Eliot.

Σήμερα στην τεχνοκρατική και μηχανοποιημένη κοινωνία που ζούμε, βιώνουμε καθημερινά την απουσία μαγικών στοιχείων, πραγμάτων καθαρά ποιητικών που θα μπορούσαν αναμφισβήτητα να εκλεπτύνουν την ευαισθη σία μας, να καλλιεργήσουν και να οξύνουν τη σκέψη μας. Η μύηση του μι κρού παιδιού στον έντεχνο λόγο πρέπει να κατέχει πρωτεύουσα θέση ανά μεσα στις ποικίλες δραστηριότητές του, γιατί ο έντεχνος λόγος είναι μέσο γλωσσικής αγωγής. Η ποίηση είναι παιχνίδι λεκτικό και τα παιδιά έχουν ανάγκη να παίξουν και να πράξουν με το λόγο για να ευρύνουν τη σκέψη τους. Οι διαφορετικές αποχρώσεις στον ποιητικό λόγο διευρύνουν όπως λέει η ποιήτρια Θ. Χορτιάτη «την προσπάθεια του παιδιού να δει, να ερμηνεύσει και να δεχθεί το γύρω κόσμο, ενώ του αφήνονται περιθώρια και για τις δικές του επεμβάσεις, προτάσεις για να φτιάξει στη φαντασία του το δικό του όραμα του κόσμου» (Χορτιάτη, 1998).

Η ύπαρξη λαϊκών ποιημάτων και τραγουδιών για παιδιά σε κάθε χώρα αποδεικνύει ότι η ποίηση είναι η πρώτη πνευματική τροφή των παιδιών. Τα νανουρίσματα και τα ταχταρίσματα που ακούν τα μικρά παιδιά από την κού νια έχουν μουσικότητα και ποιητικούς ρυθμούς και διακρίνονται για τη σα φήνεια, τη συντομία και την πλούσια γλώσσα τους. Η πρώτη γνωριμία του παιδιού με την ποίηση μπορεί λοιπόν να είναι ευχάριστη, όταν πρόκειται για ακούσματα που μιλούν στον κόσμο του παιδιού με φαντασία, λυρισμό, απλό τητα και χιούμορ.

Το παιδί όπως και ο ποιητής έχουν την ικανότητα να εκπλήσσονται και να θαυμάζουν αυτά που βλέπουν γύρω τους. Ο Ρώσος ποιητής, πεζογράφος, κρι τικός και μεταφραστής Κ. Τσουκόφσκι (1882-1969) στο γνωστό βιβλίο του Από τα δύο ως τα πέντε, μιλά για την εξερευνητική διάθεση των παιδιών στο χώρο της γλώσσας (Κουλουμπή - Παπαπετροπούλου, 1988). Αναφέρεται στις γλωσσικές κατακτήσεις του παιδιού κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του, στην έμφυτη ποιητική του αίσθηση, στη στιχοπλαστική του ικανότητα, στη σημασία των έμμετρων παραδοξολογημάτων, στο λαϊκό παραμύθι και τέλος στα στοι χεία εκείνα που θεωρούνται απαραίτητα για την παιδική ποίηση. Απευθύνει επίσης συμβουλές σε όσους επιθυμούν να γράψουν ποίηση για μικρά παιδιά. Έτσι προτείνει ποιήματα με πλούσια εικονοπλασία και δράση, εναλλαγή μέ τρων, ευκολοπρόφερτους συνδυασμούς φωνηέντων και συμφώνων, συχνό τερη χρήση ρημάτων αντί επιθέτων. Τονίζει ακόμα ότι οι ποιητές πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τις ανάγκες των παιδιών όταν γράφουν και βαθμιαία να φέρνουν τα παιδιά σε επαφή με τις ιδέες και αντιλήψεις των ενηλίκων, καλ λιεργώντας την κατανόηση, εκτίμηση και αγάπη για τους ποιητές.

Σήμερα η Παιδική Λογοτεχνία και κατ’ επέκταση και η παιδική ποίηση έχει απλωθεί θεματολογικά σε πάρα πολλούς χώρους (Αναγνωστόπουλος, 1987. Σακελλαρίου, 1990). Επηρεασμένη από τα ρεύματα του μεσοπολέμου που κυριάρχησαν στην κεντρική Ευρώπη, έχει κάνει ανοίγματα και προς το εξωλογικό και παράλογο δίνοντάς μας κάποια σχετικά δείγματα που είναι γνωστά ως λίμερικς. Οι θεματικοί πυρήνες της ελληνικής παιδικής ποίησης είναι: ο μύθος, το θρησκευτικό βίωμα, ο πατριωτισμός, το παιδί στην οικογέ νεια, στο σχολείο, το παιδί σαν αυτόνομη ύπαρξη, το παιδί και η κοινωνία, ο φυσικός κόσμος, το πολιτιστικό περιβάλλον και ο τεχνικός πολιτισμός, θέ ματα που σχετίζονται με την ειρήνη και τη συναδέλφωση των λαών και τέλος ο αφασικός λόγος με τα λίμερικς, που είναι ποιήματα σουρεαλιστικά, πρωτο ποριακά στο ύφος και συνήθως με σταθερή μορφή, όπου ανταμώνεται το λο γικό με το παράλογο και το πιθανό με το απίθανο.

Μια έρευνα των Αναγνωστόπουλου - Δελώνη (1987) για τη μεταπολεμική ποίηση μάς έδειξε ότι θεματολογικά την πρώτη θέση κατέχουν ποιήματα που αναφέρονται στη φύση σε ποσοστό 30,56%, τη δεύτερη τα παιδοκεντρικά με ποσοστό 18,43%, την τρίτη τα κοινωνικά με ποσοστό 14,43%, την τέταρτη τα θρησκευτικά με ποσοστό 10,36% και ακολουθούν οι άλλες κατηγορίες ποιη μάτων. Γενικά θα λέγαμε ότι η ποίηση μετά το 1970, όπως και όλη η Παιδική Λογοτεχνία γενικότερα, εμφανίζεται ανανεωμένη με νέα θέματα, προβλημα τισμούς, νέες έννοιες και λέξεις. Παρακολουθεί τα μηνύματα της εποχής και παρουσιάζει ένα γενικότερο προβληματισμό γύρω από ελληνικά και παγκό σμια θέματα που μας απασχολούν, όπως βία, ειρήνη, αδικία, καταναγκασμό, μηχανοκρατία κ.ά. Απομακρύνεται πια από τα στενά εθνικά πλαίσια και αντιμετωπίζει τα προβλήματα που μας απασχολούν ως πανανθρώπινα.

Ο Β. Αναγνωστόπουλος (1987, 108-9) μελετώντας την ποίηση για παιδιά στη μεταπολεμική περίοδο για λόγους πρακτικούς, όπως αναφέρει, τη χώρισε σε τρεις περιόδους. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι της πρώτης περιόδου (1945-1958) είναι οι: Μιχαήλ Στασινόπουλος, Βασίλης Ρώτας, Στέλιος Σπεράντζας κ.ά. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι της δεύτερης περιόδου (1958-1970) είναι οι: Γιώργος Κρόκος, Παύλος Κριναίος, Ρίτα Μπούμη - Παπά, Χάρης Σακελλα ρίου κ.ά. Κυριότεροι εκπρόσωποι της τρίτης περιόδου (1970-1985) είναι οι: Ρένα Καρθαίου, Θέτη Χορτιάτη, Δημήτρης Μανθόπουλος, Ντίνα Χατζηνικο λάου, Νίκος Κανάκης κ.ά.

Τα παιδιά πρέπει να έρχονται σε επαφή με την ποίηση από πολύ νωρίς, προτού ακόμα μάθουν να γράφουν και να διαβάζουν. Μπορούν να αρχίσουν τη γνωριμία τους με την ποίηση ακούγοντας αρχικά, όπως προαναφέραμε, τα εξαιρετικά νανουρίσματα και ταχταρίσματα από τη μαμά ή τη γιαγιά τους.

Στο Νηπιαγωγείο επίσης η ποίηση θεωρείται ένα από τα μέσα για την αι σθητική και γλωσσική καλλιέργεια των παιδιών. Με την ποίηση το παιδί θα απελευθερώσει τη φαντασία του, θα συνδεθεί με το άμεσο περιβάλλον, θα πλουτίσει τον εσωτερικό του κόσμο, θα βοηθηθεί στη γλωσσική του ανάπτυξη και τη δημιουργική του έκφραση και μέσα «από τα παιχνιδίσματα της γλώσ σας, από σπιθίσματα πνεύματος και τη φαντασμαγορία των ποιητικών εικό νων» (Χορτιάτη, 1998) θα αισθανθεί την ποιητική απόλαυση.

Ωστόσο πρέπει να παραδεχθούμε ότι η ποίηση δεν έχει στο Νηπιαγωγείο τη θέση που θα έπρεπε. Οι περισσότεροι Νηπιαγωγοί αποφεύγουν να εντά ξουν στις καθημερινές τους δραστηριότητες τον ποιητικό λόγο. Η ποίηση χρησιμοποιείται περισσότερο ευκαιριακά και επετειακά με πιο συνηθισμένη σχέση μεταξύ παιδιού και ποιήματος την αποστήθιση. Έρευνες (Παρθενίου & Καρακίτσος, 1996. Σαρλή, 1997) αποδεικνύουν ότι η ποίηση δεν έχει βρει ακόμα σταθερή θέση στο χώρο του Νηπιαγωγείου. Ενώ χρησιμοποιούνται πολύ συχνά τα παραμύθια και οι μικρές ιστορίες, η ποίηση χρησιμοποιείται σπάνια ή και καθόλου. Η περιορισμένη παρουσία της ποίησης στο χώρο του Νηπιαγωγείου οφείλεται αρχικά στην ελλιπή θεωρητική κατάρτιση και μεθο δολογία των εκπαιδευτικών. Ας μη ξεχνάμε ότι ακόμα και σήμερα το μεγαλύ τερο ποσοστό των εν ενεργεία Νηπιαγωγών δεν έχει σχεδόν καμία κατάρτιση στον ευρύτερο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας. Έτσι η όποια προσέγγιση στο συγκεκριμένο τομέα γίνεται διαισθητικά ή σύμφωνα με προσωπικά εν διαφέροντα και αναζητήσεις. Μόνο αν οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί ευαισθητο ποιηθούν και συγκινηθούν από τον ποιητικό λόγο, θα θελήσουν να μοιρα στούν τα συναισθήματά τους με τα παιδιά και θα συνειδητοποιήσουν τον κα θοριστικό ρόλο που η ποίηση μπορεί να παίξει στη συγκρότηση της προσωπι κότητας του ανθρώπου. Η αγάπη και το ενδιαφέρον για την ποίηση μπορεί να καλλιεργηθεί από τη νηπιακή ηλικία.

Πείραμα σε νηπιαγωγεία (Τσιλι μένη, 1990. Παπανικολάου & Τσιλιμένη, 1992)) έδειξε ότι η καθημερινή επαφή του παιδιού με την ποίηση αυξάνει σταδιακά το ενδιαφέρον γι’ αυτό το είδος του έντεχνου λόγου. Στο Νηπιαγωγείο έχουμε πολλές ευκαιρίες για να καλλιεργήσουμε αυτή την επαφή. Ο εμπλουτισμός της σχολικής βιβλιοθή κης μας με ποιήματα, λίμερικς, παιχνιδόλεξα (Αναγνωστόπουλος, 1988), κα σέτες με μελοποιημένα ποιήματα μπορεί να αποτελέσει αφετηρία γι’ αυτή την προσέγγιση. Η ύπαρξη της βιβλιοθήκης σε κάποια γωνιά της αίθουσας εμπλουτισμένη με επιλεγμένα βιβλία από τη Νηπιαγωγό και διακοσμημένη με καλαισθησία θα μπορούσε να γίνει πόλος έλξης για τα μικρά παιδιά.

Όλα σχεδόν τα παιδιά έχουν μια έμφυτη αγάπη για την ποίηση, ακόμα κι αν δεν καταλαβαίνουν το νόημά της. Ελκύονται όμως και χαίρονται με το ρυθμό, τις ρίμες και τη μουσικότητα των στίχων. Αν και επικρατεί η πεποί θηση ότι ο αυστηρά δομημένος στίχος αρέσει περισσότερο στα μικρά παιδιά (Ροδανάκη, 1988), και μοντέρνες μορφές ποίησης μπορούν να δοκιμαστούν και να εξοικειώσουν τα παιδιά με τις σύγχρονες φόρμες. Τα ποιήματα που επιλέγουμε για το Νηπιαγωγείο πρέπει να είναι απλά, σύντομα, κατανοητά και ρυθμικά για να ικανοποιούν την ανάγκη του παιδιού για κίνηση και δράση. Ποιήματα από το λαϊκό μας πολιτισμό και την παραδοσιακή μας ποί ηση περιέχουν αυτά τα στοιχεία και συγκινούν το παιδί. Το παιδί, επειδή αναπτυξιακά βρίσκεται στο στάδιο που κυριαρχεί ο εγωκεντρισμός της σκέ ψης, ο ανιμισμός, ο ανθρωπομορφισμός γοητεύεται επίσης από ποιήματα με πρωταγωνιστές ζώα. Τέλος, του αρέσουν ποιήματα που αναφέρονται σε προ σωπικά του βιώματα, ενώ διασκεδάζει με χιουμοριστικά ποιήματα, όπως τα λίμερικς ή τα παιχνιδόλεξα, που προσφέρουν σύγχρονες ευκαιρίες για αξιο ποίηση της γλώσσας και διέγερση της φαντασίας, όπως προτείνει και ο μεγά λος παιδαγωγός Τζιάνι Ροντάρι.

Ο πιο κατάλληλος τρόπος για να φέρουμε τα παιδιά σε επαφή με την ποί ηση είναι η απαγγελία, χωρίς βέβαια να αποκλείεται και η ανάγνωση ενός ποιήματος. Η απαγγελία όμως διαθέτει το στοιχείο της αμεσότητας και δη μιουργεί μια ζεστή ατμόσφαιρα. Η απομνημόνευση δεν πρέπει σε καμία πε ρίπτωση να επιβάλλεται. Η συχνή απαγγελία ή ανάγνωση ενός ποιήματος συνεπικουρούμενη με την ευκολία απομνημόνευσης που διαθέτει το μικρό παιδί θα συντελέσει φυσικά και αβίαστα στη συγκράτηση λέξεων, φράσεων, νοημάτων ή εικόνων, ενώ θα κεντρίσει και τη συμμετοχικότητα του παιδιού με τη συναπαγγελία κάποια στιγμή από όλη την ομάδα. Με αυτό τον τρόπο ασκείται η μνήμη, εμπλουτίζεται η γλώσσα, ενώ συγχρόνως αφυπνίζεται και η ψυχή του.
Μετά την απαγγελία του ποιήματος μπορούμε να οργανώσουμε δραστη ριότητες (Τσιλιμένη, 1994. Κουλουμπή, 1988. Χορτιάτη, 1998) που βοηθούν τα παιδιά να προσεγγίσουν το ποίημα με ένα διαφορετικό τρόπο, που οδηγεί από τη μια πλευρά στην αφομοίωση λέξεων, φράσεων, εικόνων, ενώ από τη άλλη στη δημιουργική έκφραση. Η περιγραφή εικόνων που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της απαγγελίας και η έκφραση των συναισθημάτων τους είναι μια πρώτη προσέγγιση. Τα παιδιά στη συνέχεια μπορούν να παίξουν με τους ήχους και τις λέξεις του ποιήματος. Να αντικαταστήσουν δηλαδή λέξεις ή γράμματα, να αλλάξουν τον τονισμό, να το απαγγείλουν σοβαρά, αστεία, περίεργα, να εντοπίσουν την ομοιοκαταληξία, τα συνώνυμα, τα αντίθετα, τα υποκοριστικά, τις σύνθετες λέξεις. Τα παιχνιδόλεξα, τα λίμερικς και τα χιου μοριστικά ποιήματα προσφέρονται ιδιαίτερα για τέτοιου είδους προσεγγί σεις, γιατί οι στίχοι τους μπορούν να κινητοποιήσουν τα παιδιά. Ικανοποιούν λοιπόν την άποψη του Τσουκόφσκι που υποστηρίζει ότι για να θεωρηθεί ένα ποίημα παιδικό πρέπει οι στίχοι του να προσφέρονται για παιχνίδι. Ο τίτλος του ποιήματος ή ολόκληρο το ποίημα μπορεί να αξιοποιηθεί στην κατεύθυνση της δημιουργίας μικρών ιστοριών ή άλλων αυτοσχέδιων ποιημάτων. Οι εικό νες που δημιουργεί η απαγγελία ή η ανάγνωση ενός ποιήματος μπορούν να αποτυπωθούν από τα παιδιά στο χαρτί με τη ζωγραφική, το ομαδικό κολάζ ή και με πηλό. Ένα ποίημα μπορεί να μελοποιηθεί από τα παιδιά, να δραματο ποιηθεί, να γίνει παντομίμα, κουκλοθέατρο, να καταλήξει σε χορό. Σε όλες αυτές τις προσπάθειες η παρουσία της Νηπιαγωγού είναι ουσιαστική όσον αφορά την ενθάρρυνση και την επιβράβευση. Όλες αυτές οι προσεγγίσεις μπορούν να πραγματοποιηθούν και να συμβάλουν καθοριστικά στην επαφή του παιδιού με τον ποιητικό λόγο, με την προϋπόθεση ότι η Νηπιαγωγός έχει πειστεί για τη συμβολή της ποίησης στη διαμόρφωση τόσο του συναισθηματι κού όσο και του διανοητικού κόσμου του παιδιού.

Είναι φανερό λοιπόν ότι η ποίηση μπορεί να βοηθήσει σημαντικά με τη συγκινησιακή της γλώσσα και το έργο της εκπαίδευσης. Η προσπάθεια για ποιητική δημιουργία μέσα στην τάξη οδηγεί στη βαθιά κατανόηση της δη μιουργίας μέσα από το βίωμα και την προσωπική εμπειρία. Το παιδί ερχό μενο σε επαφή με τον κόσμο της ποίησης εκτός από απλός δέκτης μπορεί να γίνει και συνδημιουργός, γιατί ωθείται από τον ποιητή «να μετασχηματίζει μόνο του τις λέξεις που του προσφέρει σε εικόνες γεμάτες χρώμα, τρυφερό τητα, έμψυχα και άψυχα, να στήσει δηλαδή ένα κόσμο ολόκληρο με το δικό του τρόπο, θέτοντας σε λειτουργία όλες τις νοητικές, ψυχικές και αισθητικές του ικανότητες» (Τίγκα, 1988).
Βιβλιογραφία
Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (1987). Ανιχνεύσεις. Θέματα παιδικής λογοτεχνίας (σσ. 99-134): Καστανιώτης.
Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (1988). Λίμερικ και παιχνιδόλεξα. Διαδρομές,11, 200-202.
Αναγνωστόπουλος, Β. Δ., & Δελώνης, Α. (1987). Παιδική λογοτεχνία και σχολείο: Πατάκης, 79.
Κουλουμπή- Παπαπετροπούλου, Κ. (1988). Η ποίηση στο Νηπιαγωγείο: Η παιδική λογοτεχνία και το μικρό παιδί (σσ. 85-102): Καστανιώτης.
Κουλουμπή- Παπαπετροπούλου, Κ. (1988). Ο Καρνέι Τσουκόφσκι για την παιδική ποίηση. Διαδρομές, 11, 184-187.
Παπανικολάου, Ρ., & Τσιλιμένη, Τ. (1992). Η παιδική λογοτεχνία στο νηπια γωγείο: Καστανιώτης, 71-90.
Παρθενίου, Γ., & Καρακίτσος, Α. (1996). Καταγραφή της θέσης της παιδικής ποίησης στα νηπιαγωγεία 1989-1992. Διαδρομές, 44, 267-272.
Ροδανάκη, Α. (1988). Η ποίηση στο νηπιαγωγείο. Διαδρομές, 11, 199.
Σακελλαρίου, Χ. (1990). Η θεματική της ελληνικής παιδικής ποίησης. Επιθε ώρηση παιδικής λογοτεχνίας. Αφιέρωμα. Η παιδική ποίηση (σσ. 35-61): Σμυρνιωτάκης.
Σαρλή, Μ. (1997). Τι «διαβάζουν» τα νήπια; Έρευνα. Διαδρομές, 46, 129-133.
Τίγκα, Τ. (1988). Η συμβολή της ποίησης στην αισθητική αγωγή του παιδιού. Διαδρομές, 11, 195.
Τσιλιμένη, Τ. (1990). Η ποίηση στο νηπιαγωγείο (ένα πείραμα). Διαδρομές, 19, 187-189.
Τσιλιμένη, Τ. (1994). Τρόποι προσέγγισης της ποίησης στο νηπιαγωγείο. Διαδρομές, 34, 145-152.
Χορτιάτη, Θ। (1998). Λεκτική φαντασία. Η προσέγγιση της ποίησης στο σχο λείο. Διαδρομές, 51, 176, 179.*